Municipijum S. u blizini Pljevalja

I pored dugogodišnjeg istraživačkog rada i većeg broja naučnika koji su se bavili ovim problemom još uvjek nije otkriveno pravo ime ovog starog rimskog grada. Jedino što je do sada otkriveno od njegovog imena je početno slovo S.. Jedna od mogućih varijanti njegovog imena je Saloniana, zbog tijesnih veza koje je grad održavao sa salonitanskim područjem. Grad se nalazio u neposrednoj blizini današnjih Pljevalja u naselju koje se zove Komini na blagim padinama rječice Vezičnice.
Prve podatke o epigrafskim spomenicima iz Komina dali su još Dubrovački poslanici koji su 1792. godine prolazili kroz Teslidžu (Pljevlja) na putu za Carigrad. Pedeset godina kasnije pruski konzul u Sarajevu O. Blau sakupio je prve natpise a jedan dio je objavio Momzen u korpusu rimskih natpisa. Poslije toga je M. Hernes posjetio Komine, a krajem DžIDž vijeka je A. Evans sakupio i objavio neke epigrafske spomenike dajući i komentar za njih. Godine 1899. austrijski oficiri su vršili prva arheološka istraživanja na nekropoli, a njihove rezultate je objavio Karlo Pač. Od 1964. godine, uz više prekida, započinje istraživanje nekropole ovog značajnog lokaliteta iz perioda rimske dominacije u provinciji Dalmaciji kojoj su i ovi krajevi pripadali.
Već na samom početku istraživanja pokazalo se da se radi o ostacima dvije nekropole koje su pripadale Municipijumu S.. Starija nekropola (nekropola I ) locirana je na maloj zaravni Bijelog brda, na približno 300 metara jugozapadno od rimskog grada. Mlađa nekropola (nekropola II) nalazi se na blagim padinama Bijelog brda i u manjoj udolici prema lijevoj obali Vezičnice.
U toku višegodišnjih istraživanja otkriveno je, na obije nekropole, preko šesto grobova, nekoliko hiljada primjeraka grobnih priloga, veliki broj reprezentativnih nadgrobnih spomenika, ostaci arhitekture i dr.
Na nekropoli na kojoj je otkriveno 390 grobova, nađeni su samo grobovi spaljenih pokojnika. Na osnovu otkrivenog materijala može se zaključiti da potiče iz I vijeka i da je na njoj sahranjivano samo domorodačko, neromanizovano stanovništvo. Po konstrukciji i ritualnom načinu sahranjivanja izdvaja se nekoliko tipova grobova: pravougaone jame sa nagorelim stranama i ostacima sa lomače, pravougaoni kameni sanduci za pepeo pokojnika, kružne jame ispunjene ostacima sa lomače pokrivene pločom ili bez nje, kružne jame sa keramičkom urnom.
Najčešće zastupljeni tip su kružne jame sa keramičkom urnom i kružne jame ispunjene ostacima sa lomače. Grobovi su gusto iskopani bez ikakvog određenog reda, izuzev grobova sa manjim pravougaonim kamenim sanducima za pepeo pokojnika koji su koncentrisani na jednom manjem dijelu nekropole i sa određenim rasporedom i daleko bogatijim grobnim prilozima, među kojima ima zlatnih i srebrnih minđuša i lančića, lijepo urađenih bronzanih fibula, ukrasnih igala, noževa itd.
Sasvim drugačiju sliku pruža nekropola II na kojoj je otkriveno 295 grobova kako spaljenih, tako i skeletno sahranjenih pokojnika. Osim grobova spaljenih pokojnika, otkrivene su monumentalne grobnice i grobne konstrukcije sa nadgrobnim spomenicima raznih oblika, kao i bogat epigrafski materijal i raznovrstan pokretni arheološki materijal. Na osnovu toga, moguće je nekropolu II datovati u vrijeme II vijeka do sredine, možda i kraja IV vijeka.
Na ovoj nekropoli je otkriveno deset monumentalnih grobnica. Bogatim prilozima se ističe grobnica Dž koja je velikih dimenzija sa više odaja i komora. U njoj su se nalazili sandučići za pepeo u kojima je otkriven skupocjeni zlatni i srebrni nakit minđuše, ogrlice, fibule. U okviru grobnice nalazio se i grob inhumiranog pokojnika, napravljen od opeka velikog formata vezanih malterom, a u njemu se nalazio olovni sarkofag sa skeletom pokojnika i prilozima. U grobu se uz druge staklene predmete nalazila i čuvena staklena čaša - dijetreta koja je najvjerovatnije proizvedena u Kelnu i datirana je u IV, a moža i u V vijek. Sve ovo nam ukazuje na izuzetan društveno-ekonomski značaj pokojnika i njegove porodice.
Grobni prilozi u nekropoli I sastoje se od keramičkih sudova, staklenih posuda i metalnih predmeta koji su raskošniji i raznovrsnijih oblika od priloga iz nekropole I.
Na osnovu grobnih priloga sa nekropole II može se zaključiti da je stanovništvo Municipijuma S.. bilo ekonomski veoma snažno i da je održavalo trgovačke veze sa većim centrima Rimskog carstva. Na to nam, prije svega, ukazuju predmeti od stakla izrađeni u kelnskim radionicama ili staklena čaša sa listićima od zlata koja najvjerovatnije potiče iz Aleksandrije.