S obzirom na dosadašnje iskustvo u trgovinskim poslovima koje obavlja Srpska pravoslavna crkva u Crnoj Gori (u daljem tekstu SPC) i na njenu evidentnu i kontinuiranu hajdučiju i devastaciju crnogorskog kulturno-istorijskog nasljeđa, može se ne samo pravno-teoretski, hipotetički, već i praktično, doći u situaciju da se Amfilohije Radović odluči proda Cetinjski ili Ostroški manastir. Prisjetimo se da je Amfilohije ugovorom iz 10. jula 2008. godine prodao (iako formalno dao u zakup u trajanju 99 godina) poklon zavještan još 1914. godine crkvi Sv. Arhangela Mihaila na Luštici, zemlju površine 2570 kvadratnih metara na uvali Rose, za 590.000 eura gospođi Ljiljani Mišković.

SPC, donosno, njena eparhija Crnogorsko-primorska je importovana na crnogorsku teritoriju od aneksije i okupacije Crne Gore 1918. godine i nasilnog ukidanja njene državne nezavisnosti i bespravnog ukidanja autokefalne Crnogorske Pravoslavne Crkve. SPC nema pravo svojine nad sakralnim pravoslavnim pokretnim i nepokretnim dobrima u Crnoj Gori, već ima ono što se u građanskom i stvarnom pravu i zakonu zove, nezakonita, nesavjesna i manljiva državina. Do kraja nezavisnosti Crne Gore i do bespravnog ukidanja autokefalne CPC sakralna pravoslavna dobra (manastiri i crkve i njima pripadajuće nepokretnosti) u svojinskom smislu bile su vlasništvo države Crne Gore (koja je imala ius abutendi-pravo raspolaganja nad njima) dok je autokefalna CPC upravljala tim dobrima pravo upotrebe, korišćenja i ubiranja plodova (ius utendi i ius fruendi, ali ne i ius possidendi). Eparhija SPC u rangu Crnogorsko-primorske mitropolije je okupacijom došla u posjed crkava i manstira i crkvenih nepokretnosti, koji su bili u vlasnistvu Crne Gore, a kojima je upravljala CPC. Ona nije mogla steći okupacijom pravo svojine, jer na nepokretnosti se okupacijom ne može zasnovati svojina, u tom smislu ne važi pravilo „res nullius cedit occupanti ”/ „ničije stvari pripadaju onome ko ih prvi zauzme”/. SPC je putem okupacije došla u posjed tih dobara i ona decenijama njima gospodari, rentira ih, ostvaruje profit, iako nema svojinska prava, već „manljivu državinu”, to jest ima faktičku stvarnu vlast nad njima, stečenu silom prevarom i zloupotrebom povjerenja (Vi, Clam et Precario). SPC u Crnoj Gori, nije mogla postati njihov vlasnik ni putem građansko-pravnog instituta koji se zove Održaj (Usucapio, praescriptio longi temporis), zato što nije imala pravilan zakoniti razlog, pravni osnov (iusta causa) i zato što se ponašala zlomisleno (mala fides) i nesavjesno (u odsustvu bona fides). To će reći, SPC je bila je svjesna ili je mogla i morala biti svjesna da stvari koje drži u posjedu nijesu njene, već su otete od drugoga. U članu 845. Opšteg Imovinskog Zakonika za Crnu Goru (iz 1888.) se definiše nezakoniti i nesavjesni održaj i u tom smislu se kaže „Razumije se da onaj koji nešto drži u zloj misli, nikada ne može stvar održajem steći”. U doba nezavisne Crne Gore do 1918. godine bilo je regulisano da se nepokretna crkvena dobra (crkvene i manstirske zgrade i zemljišne nepokretnosti) ne mogu prodavati, ustupati, zamjenjivati. To je regulisano i u Ustavu Pravoslavnih Konsistorija u Crnoj Gori iz 1904. godine članu 109 i 116. Znači, država Crna Gora je bila ta koja je svojinski raspolagala crkvenom imovinom.

Pravoslavne crkve, hramove u nezavisnoj Crnoj Gori do 1918. godini gradili su, podizali i obnavljali država Crna Gora i crnogorski narod i crkva, odnosno, organi svjetovne vlasti –vladar-suveren, uz pomoć duhovne vlasti, te bratstva, sela, plemena. Primjera radi, od 1860. do 1910. godine, kad je Crnom Gorom upravljao knjaz Nikola u nezavisnoj Crnoj Gori podignute su 163 nove crkve, obnovljeno je 112 crkava, podignuta su dva manastira dok je 12 manastira obnovljeno. Veliki dio tih manastira i crkava su danas zakonom proglašeni i zaštićeni spomenici kulture Crne Gore. Zato se postavlja pitanje: na osnovu kojeg prava SPC u Crnoj Gori, odnosno, mitropolit Amfilohije mogu upravljati tom i brojnim crkvama i njima raspolagati? Ne postoji nijedan validan akt kojim se crnogorska država 1918. godine, odrekla svoje svojine nad sakralnim pravoslavnim dobrima, niti postoji kanonski, zakoniti akt kojim se Crnogorska crkva odrekla svojih prava upravljanja tim dobrima. Kralj, Vlada Crne Gore, Crnogorska narodna skupština i CPC nikad se nijesu, niti su htjeli, niti su pravno imali mogućnost da to učine, odrekli prava svojine i upravljanja nad tim dobrima. To nijesu uradili nijednom vrstom pravnog posla. Ni poslovima, raznim ugovorima među živima (actus inter vivos) ni u slučaju smrti (mortis causa), dakle, ni zavještajem (testamentom), ni darovštinom (poklonom, donacio), ni bilo kakvim kupoprodajnim ugovorom (emptio), niti bilo kojim institutom nasljednog prava, nasljeđivanja (ab intestate) to nije urađeno, niti je moglo preći u svojinu SPC, odnosno, njene mitropolije Crnogorsko-Primorske. U OIZ za Crnu Goru /1888/, u članu 801 se kaže da i država i crkva mogu „imati svoju sopstvenu imovinu”. Današnje i ranije ponašanje SPC može se objasniti onim što Bogišić navodi u članu 818. OIZ koji glasi: „Samovoljnom nazivlje zakon onu držinu koja je dobivena nasiljem, krišom ili kakvim prijevarnim uzećem ili zadržajem. To su najteži nedostaci držine, te zakon, koji u opšte štiti svaku držinu, odkazuje zaštitu onoj koja je imala svoj postanak samovoljnim djelom”. Prevedeno na današnju situaciju to bi glasilo: SPC ima „samovoljnu držinu” a zakon ne štiti „držinu samovoljna držitelja, nego naprotiv od njega je oduzimlje i povraća kome pristoji”, kako navodi Bogišić u istom članu OIZ. To znači da „samovoljnu držinu” ili „manljivu državnu” treba zakonski oduzeti današnjoj SPC u Crnoj Gori i vratiti sakralna pravoslavna nepokretna i pokretna dobra u posjed CPC, kako je i bilo do njenog nasilnog ukidanja. U doba nezavisne Crne Gore do 1918. sva imovina, pa i crkvena imala je svog vlasničkog i državinskog titulara. Član. 843. OIZ kaže: „Pošto u Crnoj Gori nema zemlje za koju se ne bi znalo čija je (jer kad nije pojedinca čovjeka ili Kuće, tad je bratstva, plemena, crkve Itd.), neka niko ne misli da, raskrčiv ili ogradiv međom ili plotom kakvu zemlju, on tijem postaje njen vlasnik. Takva zemlja i poslije toga ostaje onoga čija je, pa baš i kad bi je vlasnik i sasvim zapustio.”

Spomenicima kulture Crne Gore od izuzetnog i velikog značaja, zakonom proglašenim i zaštićenim, najvećim dijelom decenijama upravlja Srpska crkva i po svemu se ponaša kao da je to njena svojina.. To su, recimo, Cetinjski manastir, Vlaška crkva, crkva na Ćipuru na Cetinju; Ostroški manastir (spomenik kulture prve kategorije, od izuzetnog značaja), i brojni drugi i država Crna Gora, odnosno, Vlada, koja je, uz jedinice lokalne samouprave ovlašćena da raspolaže državnom imovinom može svojom odlukom, Uredbom, da Srpsku crkvu liši „manljive državine” i da primijeni član 391 Zakona o svojinsko-pravnim odnosima iz 2009, kao i član 63 istog zakona koji kaže da se „na nepokretnosti ne može steći pravo svojine okupacijom”. U stavu 2 člana 7. Zakona o svojinsko-pravnim odnosima (2009) kaže se: „Određenim predmetima svojine (prirodna bogatstva, dobra u opštoj upotrebi, sredstva državnih organa, kulturna dobra) država, odnosno državni organi i organizacije upravljaju i raspolažu u skladu sa zakonom /imperium/. Svojinska ovlašćenja na stvarima u državnoj svojini vrši Vlada Crne Gore ako posebnim zakonom nije drugačije odreženo”. Znači država je, ako se ta norma primijeni, vlasnik kulturnih dobara, odnosno, zakonom proglašenih spomenika kulture. „Proglašenje spomenika kulture, upis, odnosno, brisanje upisuje se u zemljišne knjige”, piše u članu 45 Zakona o zaštiti spomenika kulture Crne Gore. To znači da je Rješenje o proglašenju spomenika kulture izvorni, originerni akt, na osnovu kojeg je vrši upis u zemljišne knjige /katastar nepokretnosti/. Sve ostalo naknadno intervenisano, dopisivano, prepravljano u odnosu na prvobitni akt i upis, je nelegalan čin i predstavlja biće krivičnog djela prevare, te falsifikovanja službene isprave i zloupotrebe službenog položaja od strane NN počinioca, koji su u zemljišnim knjigama vršili te nezakonite prepravke i to neosnovano upisivali kao „vlasništvo Srpske pravoslavne crkve”.U Zakonu o zaštiti spomenika kulture, u članu 76 kaže: „Spomenik kulture ne može se prodavati”. Ovo govorim da se zna da je zakonska regulativa takva da Amfilohije i Srpska crkva nijesu i ne mogu biti titulari svojine nad spomenicima kulture. Recimo, spomenik kulture je Crkva na Ćipuru na Cetinju, đe su sahranjeni kralj Nikola i Kraljica Milena, podgnuta od strane kralja Nikole 1890. kao Dvorska crkva i ona je upisana u katastar nepokretnosti kao vlasništvo 1/1 Prijestonice Cetinje, a to znači da je državna imovina, jer po zakonu državnom imovinom, pored Vlade, mogu raspolagati i organi lokalne samouprave. Cetinjski i Ostroški manastir bi trebalo i zvanično biti državna svojina, jer su spomenici kulture prve kategorije, zakonski proglašeni. Prema Zakonu o državnoj imovini iz 2009. godine država je vlasnik, ona raspolaže, to piše u članu 13, „dobrima od opšteg interesa” i „spomenicima kulture u svojini Crne Gore”. Vlada Crne Gore je Ustavom i Zakonom ovlašćena da može donijeti Uredbu o proglašenju državnom svojinom zakonom proglašenih i zaštićenih spomenika culture Crne Gore. Takođe, ima ovlašćenja da može pristupiti izradi takvog zakona i dostaviti ga Skupštini Crne Gore na razmatranje i usvajanje.

Novak ADžIĆ